جاذبه های شهر زابل(سیستان و بلوچستان)

جنوب شرق ایران که امروزه استان های کرمان، هرمزگان و سیستان و بلوچستان را در بر می گیرد منطقه ای هست که به خاطر موقعیت جغرافیایی ویژه اش جمعیت کمی دارد، این منطقه شهر سوخته نام دارد. پیش از این تصور می شد که در دوران کهن هم اوضاع به همین ترتیب بوده است.

شاید از خود بپرسید تخت جمشید خشتی کجاست؟

ارنست هرتسفلد، باستان‌شناس و ایران‌شناس آلمانی در سال‌های ۱۹۲۵ و ۱۹۲۹ میلادی با بررسی آثار تاریخی پیرامون کوهی که در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی شهر زابل قرار گرفته است، عنوان تخت جمشید خشتی را به این مجموعه تاریخی اطلاق کرد. این مجموعه برای مسیحیان، مسلمانان و زرتشتیان مقدس است.

مجموعه قلعه کاخها که در درون کوه خواجه قرار گرفته، شامل تعداد زیادی از آثار باستانی متعلق به دوره‌های تاریخی ساسانی و اشکانی است. در بخشی از این مجموعه تاریخی، بقایای مکان‌های اسلامی و معبد بودایی دیده می‌شود. این مجموعه شامل مجموعه کاخ‌ها، قلعه کهک کهزاد، قلعه چهل‌دختر، قلعه سرسنگ، آرامگاه خواجه غلطان، ساختمان پیر گندم‌بریان، خانه شیطان، بنا‌های منفرد آرامگاهی و قبور اسلامی است.

شایان ذکر است؛ قلعه کهک کهزاد در دو دوره اشکانیان و ساسانیان ساخته شده است. این قلعه با توجه به نوع ساخت و موقعیت استراتژیکی منطقه، شبیه به یک دژ نظامی است.
ذوالفقار کرمانی در کتاب جغرافیای نیمروز در خصوص قلعه کهک کهزاد نوشته است: این قلعه روی تپه واقع شده است و این قلعه را حشمت‌الملک جهت حفظ و حراست بند (سد) سیستان ساخته است. قلعه کهک کهزاد در تاریخ ۳۰ تیر ۱۳۸۴ به ثبت ملی رسیده است.

کوه خواجه نیز در ۲۴ شهریور ماه ۱۳۱۰ ثبت ملی شده است

جاهای دیدنی زابل شهر تاریخی و قدیمی ایران باستان در هوای خنک بسیار دیدنی و تماشایی به نظر می رسند. زابل یکی از شهرهای ایران در استان سیستان و بلوچستان است. جاهای دیدنی زابل در پاییز را یکی یکی به شما معرفی خواهیم کرد . این شهر دارای پیشینه‌ای کهن و دارای آثار باستانی و جاذبه‌های گردشگری متعدد است که هر سال میزبان جمع زیادی از مسافران و توریست‌های سراسر ایران و جهان است. از گذشته تا به امروز «زابل» را با نام‌های مختلفی خوانده‌اند که می‌توان به «سگستان» یا «سجستان» و «نیمروز» اشاره کرد. شهرستان امروزی زابل، در واقع زمین‌هایی با تپه‌هایی از سبزه‌زارها و رسوبات‌ دریایی در دروان گذشته بوده است که بخشی از آن زمین‌ها در محل عبور رودخانه‌ی «هیرمند» قرار داشت.

در این شهر قدیمی و تاریخی دیدنی‌های بسیاری در انتظار گردشگران است که در ادامه آن‌ها را معرفی می‌کنیم.

قلعه رستم زابل
قلعه رستم در ۶۰ کیلومتری جنوب غربی شهر زابل قرار دارد که در حال حاضر در اثر عوامل جوی به ویرانه‌ای تبدیل شده است. چهار برج و دروازه ورودی آن قابل مشاهده است. گفته می‌شود چهارصد تا پانصد سال پیش متروک شده باشد.

در این قلعه تاکنون کاوش باستان‌شناسی علمی صورت نپذیرفته، اما تکه‌های سفال‌های لعابدار و بدون لعاب ریخته شده حکایت از تاریخ طولانی دارد.

قلعه کهک کهزاد زابل

قلعه کهک کهزاد در نزدیکی رودخانه هیرمند سیستان و در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی زابل قرار دارد که شرقی‌ترین مرز مشترک ایران و افغانستان است.

قلعه مذکور با توجه به نوع ساخت و با در نظر گرفتن موقعیت استراتژیکی منطقه، به یک دژ نظامی شبیه است. ذوالفقار کرمانی در کتاب جغرافیای نیمروز می‌نویسد: این قلعه در روی تپه واقع شده است و آن را حشمت‌الملک جهت حفظ و حراست بند (سد) سیستان ساخته است.مجتمع بقیه الله
مجتمع فرهنگی، پژوهشی، تحقیقاتی و تفریحی بقیه‌الله الاعظم (عج) با بیش از پنج هزار هکتار در کنار حوضچه‌های طبیعی و آبگیرهای چاه نیمه در ۵۰ کیلومتری جنوب شرق زابل و ۱۰ کیلومتری شهر زهک ساخته است.تنها باغ وحش علمی و تحقیقاتی کشور در این مجتمع قرار دارد.

گمرگ بلژیکی‌ها زابل
یکی از اماکنی که اروپاییان در زابل قدیم در آن مشغول فعالیت بودند، گمرک بود که بیشتر به گمرک بلژیکی‌ها معروف است. فعالیت این مورد در سیستان به اوایل قرن بیستم بر می‌گردد.

کاروانسرای فرنگی
این بنا مربوط به دوره صفوی است و در شهرستان زابل، ۹ کیلومتری جاده زابل به نهبندان واقع شده است. کاروانسرای فرنگی در تاریخ ۲۷ مرداد ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۹۵۵۴ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

آسبادهای حوض‌دار
آسبادها در منطقه گردشگری «حوض‌دار» در نزدیکی شهر سوخته قرار گرفته، به‌طوری که گردشگر با یک ساعت کویرنوردی می‌تواند نمادی از زندگی نظامند در ۲۸۰۰ سال قبل را مشاهده کند.

آسبادهای منطقه سیستان نمادی از زندگی نظامند در ۲۸۰۰ سال قبل در منطقه «حوض‌دار» در فاصله هفت کیلومتری جنوب شهر سوخته بقایای شهر قدیمی که از دوران ساسانیان شکل گرفته و تا زمان صفویه به زندگی ادامه داد. وجود آسبادها در کنار قلعه‌ها نشان از تمدن غنی در این محل بوده که حد فاصل بین سیستان و دیگر نقاط استان و استان‌های همجوار بوده که در این میان میراث فرهنگی استان اقدام به ثبت این آسبادها در فهرست آثار ملی کرده است.

بی‌گمان خاستگاه نخستین آسبادها منطقه سیستان انبار غله ایران است، این آسبادها در گذشته و در چندین هزار سال پیش ساخته شده است.

بانک ایران و انگلیس
اثر تاریخی بانک ایران و انگلیس که در سال ۱۳۹۴ به شماره ۱۱۱۹۱ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

بانک ایران و انگلیس با بیش از سه هزار و ۱۸۰ مترمربع مساحت و ۶۲۳ مترمربع زیر بنا در مرکز شهر زابل قرار دارد.

این اثر تاریخی مجموعه‌ای از آثار استعمار است که به‌صورت موزه‌ای باز، مکان ارزشمندی برای مطالعه فعالیت‌های تجاری و سیاسی استعمار در شمال سیستان‌وبلوچستان است.

موزه مردم شناسی زابل
ساختمان موزه مردم‌شناسی سیستان در آغاز قرن نوزده میلادی توسط انگلستان به‌عنوان کنسولگری برای اهداف استعماری در منطقه احداث شد.

در سال ۱۳۶۸ این ساختمان به‌عنوان گنجینه موقت و نمایندگی میراث فرهنگی شهرستان زابل عنوان یافت و بعد از ۱۸ سال موزه مردم‌شناسی فعالیت خود را در این مکان شروع کرد.

آرامگاه خواجه غلطان زابل

آرامگاه خواجه غلطان، مهم‌ترین زیارتگاه شهرستان زابل محسوب می‌شود که همواره پذیرای تعداد زیادی از زائران، گردشگران و علاقه‌مندان به آثار تاریخی بوده و این بنا در بالاترین ارتفاع قله کوه خواجه و در جبهه شمال شرقی به شکل مستطیل ساخته شده و شامل سردر ورودی با طاق نیزه‌دار و یک اطاق گنبددار است.

درون این اتاق، قبری بزرگ دیده می‌شود که در کتاب «احیاالملوک» شاه حسین سیستانی، آرامگاه مذکور را متعلق به برادر دانیال نبی نسبت می‌دهد. کوه خواجه دارای بسیاری از مجموعه‌های تاریخی از جمله کاخ و معبد کوه خواجه، قلعه‌های رستم، کافران، سام، کوک کهزاد، چهل دختر، سرسنگ و زیارتگاه خواجه غلتان، ساختمان‌های پیرگندم بریان، خانه شیطان، آرامگاهای قدیمی و قبور دوران اسلامی است. کوه خواجه در دوره میترایی و در دوره‌های زردتشتی، به‌سبب وجود آتشکده، مرکزی عبادی بوده و در دوره‌های بعدی نیز همچنان احترام خود را حفظ کرده، این کوه نزد سه دین زرتشت، مسیحیت و اسلام همواره مقدس بوده و به‌همین علت در میان ایرانیان از جایگاه و ارزش والایی برخوردار است.

دهانه غلامان

دهانه غلامان، نام یک محل باستان‌شناختی در منطقه سیستان در جنوب خاوری ایران است. دهنه غلامان بازمانده شهری است که روزگاری مرکز اداری-سیاسی ساتراپی (والی‌نشین) زرنگ (زرنج) در شاهنشاهی هخامنشی بود. محل دهنه غلامان در حدود ۴۵ کیلومتری شهر زابل و دو کیلومتری روستای قلعه نو است.

در این محوطه تاکنون ۲۷ ساختمان شناسایی شده‌اند که تا مکانی بلند به نام قبر زردشت ادامه دارند.

نام واقعی این مکان در کتیبه‌های هخامنشی، بیستون، تخت جمشید و نقش رستم به نام «زرک» یا «زرنکای» یاد شده است.

مقبره سید غلام رسول

آرامگاه سید غلام‌رسول در پنج کیلومتری شمال غربی چابهار قرار دارد. شماره ثبت ملی آن ۱۵۵۹/۳ است. قدمت آن به سال ۴۶۵ ه.ق بازمی‌گردد. این آرامگاه با دیواره‌های سفید رنگ به سبک معماری هندی که دروازه ورودی آن در ضلع غربی بنا واقع شده است.

 آیین ها و مراسمات در شهرستان زابل:

پیش از ورود و استقرار آریایی ها در سیستان  نژادهای بومی در این منطقه می زیسته اند و بعد از آن مردم ساکن در این منطقه شاخه ای از نژاد آریایی هستند که بهتر از سایر نقاط زبان و خصوصیات کلی ایرانیان دوره هخامنشی را حفظ کرده اند . این قوم نجیب قرن هاست که در این خاک مقدس زندگی نموده اند و در واقع نژاد آریا تکامل خود را در دشت سیستان طی نموده است . با توجه به سیر مدنیت در این منطقه و دلایل متعدد دیگر در دوره های مختلف از طوایف شیرازی ، عرب ، بلوچ، قاینی ، افغان و هندی به سیستان مهاجرت نموده اند .

اکثریت مردم شهرستان زابل به لهجه محلی (زابلی) تکلم می‌کنند و سایر لهجه‌های سیستان و بلوچستان نظیر بلوچی نیز رایج است. زابل به لحاظ دارا بودن پیشینه تاریخی خوب و غنی فرهنگی و تاریخی، از جایگاه و ارزش والایی در میان شهرستان‌ها و مناطق مختلف کشور برخوردار است. آیین ها بر گرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ،اعتقادات و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:

√ آیین ها در موقع کار ( مراسم حشر ) آیین کهن لای روبی بستر رود خانه هیرمند است که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در  حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد .

√ مراسم جشن گندم  جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم وشکر گزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص منطقه برای هر تازه واردی بسیار جذاب می باشد .

√آیین های مذهبی ( عید فطر ، عید غدیر ،عید قربان و مبعث پیامبر _ تولد امام علی (ع) و مراسم آیینی نیمه شعبان که مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته و یک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند .

√رمضان‌خوانی و سحرخوانی دو آیین مهم این منطقه در ماه مبارک رمضان است که هر کدام ویژگی خاص خود را دارد.برخی سوابق تاریخی و گفته‌ها نشان می‌دهد که آیین سحرخوانی و رمضان‌خوانی از حدود 1400 سال قبل یعنی از اوایل اسلام نزد ساکنین مرسوم بوده است. در این آیین که بین شب‌ها ی 12تا 17 ماه مبارک رمضان اجرا می‌شود، جمع زیادی از جوانان و نوجوانان هر محله در مقابل منازل مردم اجتماع کرده و اشعار محلی را با صدای رسا قرائت می‌کنند که از جمله آن اشعار «رمضو الله الله رمضو، رمضو الله خوشنوم خدا، رمضو اومْده مهمونش کنه، گوو گوساله ره قربونش کنه، ای سرا از کِنه که کولَک داره، اگه فهمو صابیو بورک داره، ای سرا از کِنه که رو و بادَه، دو پسر داره که نو دوماده» است .

√مراسم عزاداری در ماه محرم با اجرای تعزیه و سوگواری .

√آیین های ملی ( نوروز و جشن سیزده بدر مردم به زیارت کوه خواجه و سایر زیارت ها می روند جشن می گیرند و شادی می کنند مراسم و آیین های بسیار زیبایی نیز در هنگام تولد ، ازدواج اجرا می گردد .

√ رقص شمشیر که از نمونه های شاخص موسیقی سازی و آوازی در منطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی باشور و اشتیاق خاصی در جشن ها و مراسم آیینی  این دیار برگزار می گردد .

دیگر مناطق گردشگری و دیدنی زابل عبارت‌اند از منطقه حفاظت‌شده جنگلی شیله، موزه شهر سوخته، منطقه شکار ممنوع مک سرخ، روستای تاریخی قلعه نو.

غذاهای مردم زابل

از عمده‌ترین و معروف‌ترین غذاها و خوراکی‌های محلی شهرستان عبارت است از: چنگالی، غلور، آچار، کشک زرد، گندم شیر، پلو،مدل، املت سوزی، نان جو، تجگی، پوری، شورو، لندو،لتی ، گندم بریو، کشک کولی، خرمابریون، قاتقاشکنه کشته، چولی، بورک، دوغ بر، ماهی شیرپز، کله جوش، رخمی، قروت ، پوچ، قتلمه دیگی- اشکنه آرددستمال، اوجیزک، اشکنه انارترش، گرماست، رشته بریو، اوجیزک گشنیز، کلوچه قندی، کلوچه خرمایی، ترکی، آرددستمال، کورگی،  قوتوی سیستانی، شیرینک، شیره هندوانه، چمچه ریزک، پله